یکی از اقدامات فرهنگی شیخ عبدالحسین تهرانی ساختن مدرسه علمیه و مسجد بر اساس وصیت امیرکبیر از ثلث میراث وی بود که امروزه در تهران به مدرسه و مسجد شیخ عبدالحسین یا مسجد آذربایجانی‎ها معروف است. بر اساس برخی گزارش‎ها، محل کنونی مدرسه، زمانی محل ساخت مشروبات الکلی بود تا اینکه با وصیت امیرکبیر، چنین مرکز تبدیل به محل فراگیری علوم اسلامی شد.

مدرسه و مسجد شیخ عبدالحسین در دهه 50 تا 60 شمسی توسط سید هادی خسروشاهی (درگذشته اواخر دهه 60 شمسی) اداره می‎شد. به سبب روحیه مبارزاتی وی این مدرسه و مسجد کانون انقلابیون به شمار می‎رفت.در آن دوره امام خمینی و اکبر هاشمی رفسنجانی در این مسجد سخنرانی کرده‎اند. هم اکنون متولی مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین، سید باقر خسروشاهی، فرزند سید هادی خسروشاهی، است.

مدرسه و مسجدشیخ عبدالحسین مربوط به سده? 13 ه. ق. است و در تهران، خیابان خیام، بازار پاچنار واقع شده و این اثر در تاریخ 11 بهمن 1334 با شماره? ثبت 413 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه و مسجدشیخ عبدالحسین

مسجد شیخ عبدالحسین واقع در کوی عبدالحسین یا کوچه پامنار، از غرب به خیابان خیام و از شرق به بازار خیاط‌ها منتهی میشود. بنای مدرسه و چهار حجره ضلع غربی و قسمتی از خانه مدرس در ضلع شمال غربی مدرسه به واسطه احداث کوچه تخریب و ناقص شده ‌است این مدرسه قبل از سال 1345 ه.ش‌، با نظارت اداره کل باستان شناسی مرمت شد و هم اکنون به حوزه علمیه طلاب تبدیل شده ‌است‌. شبستان‌های متعدد و رواق گونه و حجره و سردرهای کاشیکاری مسجد مطابق معماری سنتی طراحی و تزیین شده است‌. هر دو بنای مسجد و مدرسه از ثلث دارایی میرزا تقی خان امیرکبیر پس از قتل وی و به اهتمام شیخ عبدالحسین تهرانی، ملقب به شیخ العراقین‌، ساخته شده است‌. کتیبه‌های سردر ورودی و ایوان جنوبی مسجد به ترتیب به خط حسین قوللر آغاسی و رجب علی خادم مشهدی است‌. مدرسه دارای سر در کارشی کاری بسیار زیبایی بوده که به تصدی آقایوسف و در کارخانه محمد قلی شیرازی در سال 1281 ، انجام یافته است‌. سازنده منبت کاری آن استاد نوروز تهرانی و خطاط کتیبه های آن عبدالله تهرانی بوده است و منبر چوبی مسجد توسط احمد اتفاق وقف شده‌است‌. ویژگی تاریخی این دو بنا آن است که هر دو در کنار هم و در یک زمان ساخته شده‌اند و با توجه به کتیبه های موجود به نظر میرسد که بنای مسجد بیش از 15 سال به طول انجامیده است‌.

کتیبه سردر ورودی مسجد به تاریخ 1270 ه.ق، و ایوان جنوبی این بنا به تاریخ 1275 ، است‌. بر درب ورودی مدرسه تاریخ 1279 ، و بر سردر مدرسه تاریخ 1281 ،به چشم میخورد. یک کتیبه دیگر بر سردر ورودی مسجد مربوط به تعمیرات سال 1363 ه.ش، است و بر کتیبه پایین منبر چوبین مسجد تاریخ 1328 ه.ش، قید شده است‌. در سال 1357 ، نیز اضافاتی بر این بنا صورت گرفت‌، مثل آشپزخانه و حمام و انبار در ضلع جنوب شرقی و اضافه کردن چند اتاق در پشت جبهه شمالی برای دفتر و کتابخانه مدرسه‌. کتابخانه‌ جدیدی نیز در دو حجره شمال غربی احداث شده و پیش‌بینی سرویس‌ها در پشت ایوان غربی و تعویض حوض قدیمی حیاط با یک حوض جدید سه پله‌ای در نظر گرفته شده است‌. مسجد شیخ عبدالحسین به مسجد ترکها یا آذربایجانیها هم معروف است‌، چون آذربایجانیهای مقیم تهران در این مسجد تعزیه و دیگر مراسم‌های خود را بر پا میکنند.

*********************************

منابع :

فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص308. 

عباس اقبال آشتیانی، میرزا تقی خان امیرکبیر، ص168 و 368. 

خبرآنلاین، مشروب سازی که با وصیت امیرکبیر مدرسه علمیه شد 

پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران و مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی 

خبرآنلاین، مشروب سازی که با وصیت امیرکبیر مدرسه علمیه شد 

پایگاه اطلاع رسانی مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین تهرانی.